1. Nền tảng: Trống đồng Đông Sơn – biểu tượng tiêu biểu nhất
Trống đồng Đông Sơn là hiện vật tiêu biểu nhất của văn hóa Đông Sơn, được đúc bằng kim loại, thường cao tới gần 1m, và chứa đựng nghệ thuật đúc đồng tuyệt vời.
Ngoài chức năng âm nhạc, trống còn có vai trò tôn giáo, nghi lễ, tín ngưỡng biểu thị quyền lực của thủ lĩnh, quyền lãnh đạo; từng được dùng trong các nghi thức, lễ hội, chiến tranh, tang lễ,…
Vì vậy, các hoa văn, hình khắc trên mặt trống không đơn thuần là trang trí, mà vừa mang giá trị nghệ thuật vừa mang thông điệp văn hóa, xã hội.
2. Các biểu tượng tiêu biểu & ý nghĩa của chúng
Hình mặt trời / sao (starburst) – tâm điểm vũ trụ, biểu tượng của sinh mệnh
Ở trung tâm mặt trống thường là hình “starburst” tia sáng tỏa ra từ tâm được các nhà nghiên cứu phổ biến giải thích như biểu tượng của mặt trời, đại diện cho nguồn sống, ánh sáng, năng lượng.
Khi nông nghiệp lúa nước là nền tảng sinh tồn, mặt trời đồng nghĩa với nắng đủ, mưa đúng, mùa màng bội thu. Vì vậy biểu tượng này phản ánh tín ngưỡng thờ mặt trời, tôn trọng thiên nhiên và biết ơn đất trời.
Chim Lạc / chim, các loài chim trên trống – cầu nối giữa thiên nhiên, tổ tiên và con người
Chim (thường ở dạng chim Lạc hoặc các loài chim nước, chim bay) xuất hiện nhiều trên trống Đông Sơn tượng trưng cho tự do, linh thiêng, kết nối giữa trời đất, giữa người với thần linh / tổ tiên.
Với quan niệm thời xưa, chim là hiện thân thần linh, tổ tiên; qua hình chim người Đông Sơn thể hiện lòng tôn kính tổ tiên, mối liên hệ tâm linh, và trân trọng thiên nhiên, muông thú.
Thuyền, con người, cảnh sinh hoạt: lúa nước – cuộc sống cộng đồng & mưu sinh
Trống đồng thường khắc cảnh thuyền thể hiện xã hội Đông Sơn phụ thuộc vào sông nước: giao thông bằng thuyền, đánh bắt, buôn bán, sản xuất nông nghiệp, vận chuyển.
Ngoài ra còn có cảnh người săn bắn, bắt cá, lao động, múa, đánh trống phản ánh đời sống sinh hoạt, tín ngưỡng, lễ hội, sản xuất, săn bắt, nông nghiệp, minh chứng cho một nền văn minh lúa nước phát triển, gắn bó mật thiết với thiên nhiên.
Những hình ảnh này giúp người hiện đại hiểu rõ hơn cộng đồng, cấu trúc xã hội, quan hệ giữa con người thiên nhiên tâm linh trong thời Đông Sơn.
Động vật nước & thú rừng – biểu tượng thiên nhiên, mưa, nước, sinh sôi
Trên vành trống, đôi khi có hình các loài động vật như ếch, cóc đặc biệt ếch/cóc được xem như linh vật liên quan nước, mưa, sự sinh sôi nảy nở. Khi trời hạn, người xưa đánh trống cầu mưa, ếch kêu là dấu sắp mưa biểu tượng của mưa, nước, mùa màng.
Ngoài ếch, còn có hình hươu, cá, các loài chim nước thể hiện môi trường thiên nhiên phong phú, đời sống săn bắt, đánh cá, nông lâm phản ánh mối quan hệ mật thiết với thiên nhiên, tôn trọng môi sinh.
Biểu tượng quyền lực, nghi lễ & cộng đồng: trống – biểu trưng của lãnh đạo, đoàn kết, tín ngưỡng
Trống đồng không dành cho mọi người chúng thường thuộc quyền sở hữu của các thủ lĩnh, tộc trưởng, lãnh đạo bộ lạc do vậy là biểu tượng quyền lực, giàu sang, địa vị xã hội.
Trong các nghi lễ: cúng tế, hội làng, lễ mùa, tang ma, chiến tranh trống vang lên để kêu gọi tinh thần cộng đồng, kết nối giữa người với người, giữa người với thần linh, giữa sống và chết.
3. Tầm vóc văn hóa: Vì sao Đông Sơn vẫn sống mãi trong lòng người Việt
Nghệ thuật Đông Sơn đặc biệt là trống đồng được xem là biểu tượng của nền văn minh lúa nước, của văn hóa – lịch sử – bản sắc Việt. Trống đồng là “chìa khóa” để hiểu Đông Sơn nói riêng, lịch sử Việt cổ nói chung.
Những hoa văn, biểu tượng trên trống đồng chính là “bản đồ hình ảnh” của đời sống cộng đồng: từ nông nghiệp, săn bắt, tín ngưỡng cho đến cấu trúc xã hội, quyền lực, tâm linh giúp hậu thế hiểu được nguồn cội, hành trình văn hóa.
Vì lẽ đó, nghệ thuật Đông Sơn không chỉ mang giá trị khảo cổ mà còn có giá trị văn hóa, giáo dục, thẩm mỹ cao: là nền tảng cảm hứng cho thiết kế đồ họa, mỹ thuật đương đại, trang trí, kiến trúc, thậm chí thời trang, nội thất.
4. Gợi mở hiện đại: Áp dụng tinh thần Đông Sơn để tôn vinh văn hoá Việt
Việc hiểu và truyền tải đúng các biểu tượng Đông Sơn có thể mang lại giá trị lớn trong nhiều lĩnh vực hiện đại:
Thiết kế thời trang, phụ kiện dùng họa tiết, mô típ Đông Sơn như biểu tượng lịch sử, bản sắc dân tộc.
Nội thất, kiến trúc, tranh tạo dấu ấn văn hoá, hoài cổ mà vẫn hiện đại.
Giáo dục giúp người trẻ hiểu rõ nguồn cội, trân trọng văn hóa, lịch sử tổ tiên.
Thương hiệu, thương mại dùng hình ảnh Đông Sơn để làm logo, nhận diện, nhằm kết nối với di sản, bản sắc Việt.
Nghệ thuật Đông Sơn có thể trở thành nguồn cảm hứng vô tận — khi ta biết cách tôn trọng, chắt lọc, và sáng tạo.
5. Kết luận
Nghệ thuật Đông Sơn với hệ thống biểu tượng phong phú, sâu sắc không chỉ là minh chứng kỹ thuật kim khí của thời cổ đại mà còn là hồ sơ hình ảnh sống động về tín ngưỡng, xã hội, thiên nhiên và cuộc sống của người xưa. Những hình ảnh mặt trời, chim, thuyền, người lao động hay động vật đều mang thông điệp về sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên, giữa cộng đồng và tâm linh, giữa quá khứ và hiện tại.
Hiểu Đông Sơn chính là hiểu cội nguồn và từ đó tìm được cảm hứng để đưa văn hóa truyền thống vào đời sống đương đại theo cách tinh tế và đầy ý nghĩa.
